20η ετήσια διάλεξη αφιερωμένη στη μνήμη του Νίκου Παναγιωτάκη

Πληροφορίες έργου

To Αρχείο της Γερμανικής Στρατιωτικής Διοίκησης περιόδου 1940-1945 από τα Στρατιωτικά Αρχεία της Ομοσπονδιακής Γερμανίας, στο Φράιμπουργκ, γνωστό ως «Αρχείο Φράιμπουργκ», το οποίο αναφέρεται κυρίως στην Κρήτη, αποκτήθηκε από τη Βικελαία Δημοτική Βιβλιοθήκη μετά το 2004, σε μορφή μικροφίλμ, μετά την καθοριστική συμβολή του Μανόλη Καρέλλη.

Τα έγγραφα του συγκεκριμένου αρχείου δεν αναφέρονται μόνο στη Μάχη της Κρήτης ή στην Κρήτη γενικότερα κατά την περίοδο της Κατοχής, αλλά εν γένει στις πολεμικές επιχειρήσεις των Γερμανών και των συμμαχικών δυνάμεων κατά τη διάρκεια του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου.

Επομένως το Αρχείο Φράιμπουργκ αποτελεί μία κοιτίδα πληροφοριών για μία ευρεία σειρά θεμάτων σχετικά με πολλές και ποικίλες παραμέτρους του πολέμου. Ένας ερευνητής μπορεί να εξετάσει χιλιάδες έγγραφα σχετικά με την Κρητική τραγωδία (1940-1945) από την οπτική του κατακτητή. Αυτά τα έγγραφα αναφέρονται στις πολεμικές επιχειρήσεις, τις στερήσεις, τις καταστροφές, την πείνα, τις εκτελέσεις, τους γερμανόφιλους και τους αγγλόφιλους, τους αντάρτες, τρομοκράτες ή συμμορίτες σύμφωνα με τους συντάκτες των αρχείων αυτών, τους συνεργάτες του κατακτητή και τις αμοιβές τους αλλά και τις πολιτιστικές επιδόσεις τους. Οι παραπάνω θεματικές είναι μερικές από τις εκατοντάδες που πραγματεύονται τα γερμανικά αρχεία κατοχής.

Το Αρχείο Φράιμπουργκ αποτελείται από:

1) 21 CD καθένα εκ των οποίων περιέχει από 3 μέχρι 15 φακέλους με μέσο όρο γύρω στους 7 φακέλους. Ο κάθε φάκελος αποτελείται από 100 σελίδες περίπου (από 3 μέχρι 417 σελίδες).

2) 850 λήψεις σε μικροφίλμ.

Στο εν λόγω αρχείο εντοπίζονται ενδεικτικά ημερήσιες, πρωινές ή βραδινές αναφορές στρατού, Ημερολόγια Πολέμου, υπηρεσιακή στρατιωτική αλληλογραφία, ραδιοτηλεγραφήματα, διαταγές, εκθέσεις στρατιωτικών πεπραγμένων, πρωτόκολλα ανάκρισης Ελλήνων πολιτών και ένορκες καταθέσεις Γερμανών στρατιωτών σχετικά με την παραβίαση του Στρατιωτικού Διεθνούς Δικαίου, προσωπικές μαρτυρίες, κ.ά.

Το Αρχείο Φράιμπουργκ έχει μεταφραστεί σχεδόν εξ ολοκλήρου και οι μελετητές και οι ερευνητές θα μπορούν να έχουν πρόσβαση στα έγγραφά του διαδικτυακώς μέσα από την ιστοσελίδα της Βικελαίας Δημοτικής Βιβλιοθήκης, μετά από ειδική άδεια.

Γλώσσα:

Η γλώσσα των χειρογράφων τεκμηρίων είναι τα ελληνικά εκτός από μερικούς τίτλους ιδιοκτησίας (χοτζέτια) που είναι στα οθωμανικά.

Παρουσίαση περιεχομένου:

Ο θεσμός των «δημογεροντιών» στην Κρήτη ίσχυσε στα τελευταία σαράντα χρόνια της τουρκικής κυριαρχίας (1858-1900). Πρόκειται για ένα μόρφωμα θεσμού κοινοτικής αυτοδιοίκησης, στο πλαίσιο των προνομίων που παρείχαν οι Οθωμανοί στους χριστιανικούς κυρίως πληθυσμούς για να αποφύγουν την έξαρση των εθνικού χαρακτήρα επαναστατικών εξεγέρσεων. Γράφει για αυτόν τον θεσμό η Κάλλια Καλλιατάκη-Μερτικοπούλου: Η κοινοτική αυτοδιοίκηση των Χριστιανών της Κρήτης, παρά τις υποσχέσεις του Πορθητή Κιοπρουλή, κατακτήθηκε αργοπορημένα και δύσκολα σε σύγκριση προς τις υπόλοιπες επαρχίες της Αυτοκρατορίας. Προεστώτες, πρόκριτοι, πρωτόγεροι και συμβούλια γερόντων μνημονεύονται από την πρώιμη τουρκοκρατία, αλλά τακτικά συγκροτημένα δημογεροντιακά σώματα ελλείπουν. Ο δημογεροντιακός θεσμός αναγνωρίσθηκε επίσημα το 1858, οπότε συστήθηκαν στις έδρες των τριών τμημάτων, δηλαδή στα Χανιά, το Ηράκλειο και το Ρέθυμνο, οι χριστιανικές και μουσουλμανικές κεντρικές δημογεροντίες, με εκπροσώπους των πόλεων και των επαρχιών. Στη δικαιοδοσία των δημογεροντιών αναγόταν η επίλυση προβλημάτων οικογενειακού και κληρονομικού δικαίου, καθώς και η επιστασία κοινωφελών καταστημάτων, σχολείων, νοσοκομείων κ.ά. Οι δημογεροντίες παρενέβαιναν και στη διαχείριση των ορφανικών περιουσιών (μέσω της Χριστιανικής Ορφανικής Τραπέζης). Συγκεκριμένα επιτρόπευαν τα ορφανά από πατέρα ανήλικα παιδιά και διακανόνιζαν τα περιουσιακά τους στοιχεία μέχρι να ενηλικιωθούν. Το αρχείο της Δημογεροντίας Ηρακλείου απεικονίζει ακριβώς το σύνολο αυτών των δραστηριοτήτων και τη βήμα προς βήμα εξέλιξή τους από το 1858 έως το 1900 περίπου.

Περιορισμοί

Όροι Χρήσης:

Η αναπαραγωγή εξαρτάται από τη φυσική κατάσταση και το είδος των τεκμηρίων και προϋποθέτει την έγκριση του κατόχου, δηλαδή της ΒΔΒ.

Φυσικά Χαρακτηριστικά και Τεχνικές Προϋποθέσεις:

Χειρόγραφα λυτά έγγραφα, σταχωμένα κατάστιχα μικρού και μεγάλου σχήματος, πανόδετα πρωτόκολλα διαστάσεων 43εκ. x 29εκ. περίπου κ.λπ.

Διοικητική Πληροφορία

Πληροφορία Πρόσκτησης:

Παραχώρηση από την Ιερά Αρχιεπισκοπή Κρήτης με απόφαση της Ιεράς Συνόδου.

Πληροφορία Επεξεργασίας:

Τα έγγραφα ταξινομήθηκαν χρονολογικά, σφραγίσθηκαν, δόθηκαν κωδικοί και τακτοποιήθηκαν από το Τμήμα των Αρχείων της Βικελαίας Δημοτικής Βιβλιοθήκης από το φθινόπωρο του 1993 μέχρι και την άνοιξη του 1995.

Σήμερα είναι ψηφιοποιημένο περίπου το 25% του αρχείου, το οποίο αποτελεί μέρος της Ψηφιακής Βιβλιοθήκης της ΒΔΒ και έχει δρομολογηθεί η ψηφιοποίηση και του υπολοίπου. Επίσης, έχει αρχίσει η τεκμηρίωση των εγγράφων, την οποία μπορεί ο ερευνητής και ο μελετητής να διαβάσει διαδικτυακώς.

Βιβλιογραφία:

Στέφανος Κ. Γοντικάκης, Η παιδεία στην Κρήτη 1878-1889, Ηράκλειο 1992, Βικελαία Δημοτική Βιβλιοθήκη.

Κάλλια Καλλιατάκη‒Μερτικοπούλου, Ελληνικός αλυτρωτισμός και οθωμανικές μεταρρυθμίσεις: η περίπτωση της Κρήτης 1868-1877, Αθήνα 1988, Βιβλιοπωλείον της Εστίας.

Μανόλης Δετοράκης, «Γιατροί και παιδεία στην Τουρκοκρατούμενη Κρήτη του ΙΘ΄ αιώνα», Παλίμψηστον 12, Ηράκλειο 1993, Βικελαία Δημοτική Βιβλιοθήκη.

Μανόλης Δετοράκης, «Η πρώτη δημόσια βιβλιοθήκη στο Ηράκλειο (1863)», Παλίμψηστον 13, Ηράκλειο 1993, Βικελαία Δημοτική Βιβλιοθήκη.

Μανόλης Δετοράκης, «Ο εν Ηρακλείω Κρήτης Φιλεκπαιδευτικός Σύλλογος», Παλίμψηστον 18, Ηράκλειο 2003, Βικελαία Δημοτική Βιβλιοθήκη.

Περιγραφή Υποαρχείων

Το σύνολο των φύλλων του αρχείου είναι 181.841 δηλ. 363.682 σελίδες.

Γλώσσα:

Η γλώσσα των τεκμηρίων είναι τουρκική που αποδίδεται με την παλιά αραβική γραφή, δηλαδή τα γνωστά ως οθωμανικά.

Παρουσίαση περιεχομένου:

Το Τούρκικο Αρχείο Ηρακλείου («T.A.H.») αποτελείται από χειρόγραφα, με τη μορφή των λυτών εγγράφων ή κωδίκων, του Ιεροδικείου Ηρακλείου και άλλων υπηρεσιών που σχετίζονται με την οθωμανική διοίκηση. Όλα τα τεκμήρια είναι στα οθωμανικά και εκτείνονται χρονικά από το 1637 έως το 1930. Είναι δε προσβάσιμα  μόνο σε όσους έχουν κάνει οθωμανικές σπουδές. Ειδικά για τους Ιεροδικαστικούς κώδικες οι κατήδες καταχωρίζουν έγγραφα που έχουν σχέση με τις δημόσιες λειτουργίες της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Ο Νικόλαος Σταυρινίδης, ο επί 45 χρόνια υπεύθυνος του «Τ.Α.Η.», επισημαίνει ότι: «Δεν περιορίζονται τα έγγραφα των κωδίκων αυτών εις γεγονότα μόνον του Τμήματος του Χάνδακος, αλλά εκτείνονται και εις ζητήματα της κεντρικής και δυτικής Κρήτης, μη παραλειπομένων και άλλων θεμάτων, αφορώντων είτε εις εκκλησιαστικά ζητήματα της Ανατολικής Κρήτης, είτε εις άλλα γενικής φύσεως. Και πλείστα άλλα θέματα, μεγίστης ιστορικής σημασίας, παρελαύνουν διά των κωδίκων του Ιεροδικείου Ηρακλείου. Τοιαύτα είναι, π.χ., η παράδοσης της νήσου Γραμπούσας και η υπόθεσις των ανδρών της φρουράς της, η παράδοσης της Σούδας και της Σπιναλόγκας, το θέμα της εφαρμογής του θεσμού των αρματωλών εν Κρήτη, η καρατόμησις δύο πασάδων της Κρήτης και τα πρακτικά της δίκης αυτών, η απόβασις του Ενετού ναυάρχου Μοτσενίγκου εις την Κρήτην, η διένεξης των Σφακιανών μετά των τουρκικών Αρχών, η επανάστασης του Δασκαλογιάννη (1770), η δημιουργηθείσα εν Κρήτη συν τη παρόδω του χρόνου παμφάγος τάξις των αγάδων και ο στραγγαλισμός αυτών, ο μακάβριος «Κώδιξ των Θυσιών», συνταχθείς κατά το 1828, εις ον αναφέρονται ονομαστικώς οι κατά την Ελληνικήν Επανάστασιν του 1821 φονευθέντες και αιχμαλωτισθέντες κατά χωρία Χριστιανοί κ.ά.». «Πώς, όμως, επετεύχθη», αναρωτιέται ο Ν. Σ. Σταυρινίδης, «η περισυλλογή, συγκέντρωσης και διάσωσης του πολύτιμου τούτου τουρκικού αρχειακού υλικού, του αποκειμένου εις την Βικελαία Δημοτική Βιβλιοθήκη (ΒΔΒ);». Και δίδει ο ίδιος την ακόλουθη απάντηση: «Το κεντρικόν πρόσωπον, περί το οποίον στρέφεται η επισήμανσης, συγκέντρωσις και διαφύλαξις του μεγίστης αξίας αρχειακού τούτου υλικού είναι ο προκάτοχός μου εν τω Τουρκικό Αρχείο Ηρακλείου Γεώργιος Ι. Οικονομίδης. Ως τουρκομαθής αντελήφθην την σημασίαν του υλικού. Ούτος, προ της προσλήψεώς του εν τω Μεταφραστικώ Γραφείω Ηρακλείου (1909), είχεν εργασθεί επί τι χρονικόν διάστημα εις την Υπηρεσίαν Εβκαφίων της Κρήτης, η οποία είχεν υπό την δικαιοδοσίαν και επιμέλειάν της όλα τα αφιερωθέντα εις ευαγή ιδρύματα ακίνητα. Το πρώτον μέλημα του Γ. Οικονομίδου, όταν διωρίσθη Διευθυντής του Μεταφραστικού Γραφείου, ήτο να ενεργήσει παρά τη Κυβερνήσει και να παραλάβει διά του Εισαγγελέως τους φυλασσομένους εν τη Υπηρεσία των Εβκαφίων Κώδικας του Ιεροδικείου Ηρακλείου. Αυτοί οι πολύτιμοι τουρκικοί κώδικες παρέμειναν τελικώς εν Κρήτη και αποτέλεσαν τον πρώτον πυρήνα του ούτω επονομασθέντος έκτοτε Τούρκικο Αρχείο Ηρακλείου». Και συνεχίζοντας ο ίδιος: «Η ανάγκη της δημοσιεύσεως των εγγράφων τούτων κατέστη πλέον επιτακτική. Δεν είναι δυνατόν να γράφωμεν και να ομιλώμεν περί θεμάτων της εποχής της εν Κρήτη Τουρκοκρατίας άνευ της γνώσεως και των τουρκικών πηγών».

Η πολύχρονη μεταφραστική προσφορά του μεγάλου ιστοριοδίφη Νικολάου Σταυρινίδη συνεχίστηκε, με κάποια προσπάθεια τακτοποίησης-καταλογογράφησης του «ΤΑΗ» από τον καθηγητή του Πανεπιστημίου Κρήτης Βασίλη Δημητριάδη και τους σπουδαστές του τη δεκαετία του 1980. Την τελευταία δεκαετία η κ. Ελισάβετ Ζαχαριάδου και οι συνεργάτες της υλοποιούν με μεγάλη επιτυχία ένα πρόγραμμα του Δήμου Ηρακλείου που αφορά στις μεταφράσεις των Κωδίκων του Ιεροδικείου, από το οποίο προέκυψαν μέχρι τώρα οι εκδόσεις του δεύτερου, τρίτου, τέταρτου και πέμπτου Ιεροδικαστικού Κώδικα, καθώς και του Κώδικα των Θυσιών.

Περιορισμοί

Όροι Διαχείρισης Πρόσβασης:

Στο ΤΑΗ έχουν πρόσβαση ερευνητές με συγκεκριμένη ερευνητική εργασία και με  γνώση των Οθωμανικών

Όροι Χρήσης:

Η αναπαραγωγή εξαρτάται από τη φυσική κατάσταση και το είδος των τεκμηρίων και προϋποθέτει την έγκριση του υπευθύνου των Αρχείων της ΒΔΒ, καθώς και του προϊσταμένου της ΒΔΒ.

Φυσικά Χαρακτηριστικά και Τεχνικές Προϋποθέσεις:

Χειρόγραφα λυτά έγγραφα, σταχωμένα κατάστιχα μικρού και μεγάλου σχήματος, πανόδετα βιβλία διαστάσεων 43εκ. x 29εκ. περίπου κλπ.

Διοικητική Πληροφορία

Πληροφορία Πρόσκτησης:

Παραδόθηκε στη ΒΔΒ από το Μεταφραστικό Γραφείο Ηρακλείου του Πρωτοδικείου Ηρακλείου την περίοδο του Μεσοπολέμου.

Πληροφορία Επεξεργασίας:

Ταξινόμηση, περιγραφή και σύνταξη ευρετηρίων έγιναν από το τμήμα Αρχείων της ΒΔΒ κατά τη διετία 1993-1995. Η παραπάνω εργασίες έγιναν παράλληλα με την τακτοποίηση του Αρχείου και αυτό έγινε εφικτό λόγω της αξιοποίησης του συνόλου των πληροφοριών που κατέστη δυνατόν να συλλεχθούν.

Βιβλιογραφία:

Νικόλαος Σταυρινίδης, Μεταφράσεις Τουρκικών Ιστορικών Εγγράφων, αφορώντων εις την ιστορίαν της Κρήτης, Τόμοι 1-5, Ηράκλειο 1985-1987, Δήμος Ηρακλείου.

Ιεροδικείο Ηρακλείου, Τρίτος Κώδικας (1669-1673 και 1750-1767), επιμέλεια: Ελισάβετ Α. Ζαχαριάδου, Ηράκλειο 2003, Βικελαία Δημοτική Βιβλιοθήκη.

Ο Κώδικας των θυσιών, επιμέλεια: Βασίλης Δημητριάδης – Διονυσία Δασκάλου, Ηράκλειο 2003, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης ‒ Βικελαία Δημοτική Βιβλιοθήκη.

Ιεροδικείο Ηρακλείου, Πέμπτος Κώδικας [Μέρος Α΄ (1673-1675) και Μέρος Β΄ (1688-1689]), επιμέλεια: Ελισάβετ Α. Ζαχαριάδου, Ηράκλειο 2008, Βικελαία Δημοτική Βιβλιοθήκη.

Ιεροδικείο Ηρακλείου, Τέταρτος Κώδικας [Μέρος Α΄ (1672-1674) και Μέρος Β΄ (1683-1686)], επιμέλεια: Ελισάβετ Α. Ζαχαριάδου, Ηράκλειο 2010, Βικελαία Δημοτική Βιβλιοθήκη.

Ιεροδικείο Ηρακλείου, Δεύτερος Κώδικας [Μέρος Α΄ (1661-1665) και Μέρος Β΄ (1670-1671]), επιμέλεια: Ελισάβετ Α. Ζαχαριάδου, Ηράκλειο 2004, Βικελαία Δημοτική Βιβλιοθήκη.

Περιγραφή Υποαρχείων ΤΑΗ περιόδου 1658-1910

Ιεροδικαστικοί Κώδικες Ηρακλείου                                                [Α1 – Α164]

Ιεροδικαστικοί Κώδικες Περιφέρειας Ηρακλείου                          [Β165-Β201]

Βακουφικοί Κώδικες                                                                           [Ε1-Ε197]

Συμβόλαια

Α. Edhem Efendi 1-22889 συμβόλαια, περίοδος (1879-1889), 57 ντοσιέ και 9 πρωτόκολλα.

Β. Hasan Hulki 1-17830 συμβόλαια, περίοδος (1879-1899), 40 ντοσιέ και 1 πρωτόκολλο.

Γ. Ibrahim Resmi 1-6576 συμβόλαια, περίοδος (1889-1899), 27 ντοσιέ και 4 πρωτόκολλα.

Μεταφραστικό Γραφείο

Πρωτόκολλα μεταφράσεων                                                   [Ζ1-Ζ60]

Πρωτόκολλα μεταγραφών Δήμων Νομού Ηρακλείου        [Μ1-Μ40]

Διάφορα τεφτέρια και σώματα εγγράφων                             [Δ1-Δ26]

Βιβλία υποθηκών διαφόρων Δήμων Νομού Ηρακλείου     [Η1-Η107]

Φάκελοι εγγράφων πρωτοδικείου Ηρακλείου                      [Θ1-Θ10]

Τα σχετικά με την Κρήτη Αρχεία της Βενετίας: Στα 1203, ο γιος του αυτοκράτορα Ισαακίου του Β΄, ο Αλέξιος Άγγελος, παραχωρεί την Κρήτη, έναντι εκδουλεύσεων, στον Βονιφάτιο τον Μομφερατικό, εξέχοντα ιππότη της Δ΄ Σταυροφορίας. Αυτός, με τη σειρά του και έναντι του ευτελέστατου ποσού των 5.000 χρυσών δουκάτων, την πουλά στον Ερρίκο Δάνδολο, Δόγη της Γαληνοτάτης Δημοκρατίας της Βενετίας στις 12 Αυγούστου του 1204. Εν τέλει, όμως άλλος ξένος πρόλαβε τότε να πατήσει πρώτος στο νησί ‒ο Γενουάτης αρχιπειρατής και κόμης της Μάλτας Ερρίκος Πεσκατόρε. Οι Ενετοί, ωστόσο, δείχνουν μεγάλο ενδιαφέρον για την αγορά τους και, έτσι, μετά από πολυετείς πολεμικές επιχειρήσεις, στις 11 Μαΐου 1219, καταλαμβάνουν την Κρήτη και ορίζουν πρώτο Δούκα της τον Ιάκωβο Τιέπολο.

Από τότε και επί τετρακόσια πενήντα χρόνια, στο Palazzo Ducale, στα άδυτα των αδύτων του ‘Βασιλείου της Κρήτης’, συντάσσονται και φυλάσσονται τα διοικητικά και τα λεγόμενα νοταριακά (= συμβολαιογραφικά) έγγραφα. Ώσπου, στα 1645, οι Οθωμανοί αρχίζουν την κατάκτηση της Κρήτης. Πολιορκούν τους Ενετούς στον Χάνδακα από τον Μάιο του 1648 έως τον Σεπτέμβριο του 1669. Τότε, ύστερα από 21 χρόνια, αφού παίρνει τέλος η πιο μακροχρόνια πολιορκία στην ιστορία της ανθρωπότητος, ο Φρ. Μοροζίνι στέλνει τα αρχεία του ‘Βασιλείου της Κρήτης’ εκεί όπου διασώζονται και σήμερα ‒ στο περιώνυμο Κρατικό Αρχείο της Βενετίας.

Το 1992, η “Β.Β.” προχώρησε στην έναρξη ενός εντελώς ιδιαίτερης σημασίας προγράμματος: της απόκτησης, σε μικροφίλμ, των σχετικών με όλη την περίοδο της Βενετοκρατίας αρχείων, και που είναι: Duca di Candia, Notai di Candia, Senato Dispacci και Avogaria di Comun.

Tο αρχείο αποκτήθηκε από τη Βικελαία Βιβλιοθήκη μέσω του Ευρωπαϊκού Προγράμματος «RECITE», χάρη στην αγαστή συνεργασία του τότε δημάρχου Κωνσταντίνου Κληρονόμου και των αείμνηστων Γεωργίου Σενετάκη, τότε Περιφερειάρχη Κρήτης, Νικολάου Παναγιωτάκη, Νικολάου Γιανναδάκη και Antonio Di Vita, τέως διευθυντή της Ιταλικής Αρχαιολογικής Σχολής.

Η ψηφιοποίηση του εν λόγω αρχείου έχει ολοκληρωθεί στην περίπτωση του «Αρχείου των Νοταίων του Χάνδακος» (609 μπούστες) και εκκρεμεί αυτή των άλλων δύο αρχείων που πρόκειται να ολοκληρωθεί το προσεχές διάστημα ώστε να είναι προσβάσιμο ολόκληρο το αρχείο στους ερευνητές διαδικτυακώς.